Over perspectief, rechtvaardigheid en schaarste
Vijf jaar na de totstandkoming van het Nederlandse Klimaatakkoord is de klimaat- en energietransitie volop praktijk. Lang domineerde in klimaatdiscussies een papieren werkelijkheid van groene plannen en klimaatdoelen. Dat is voorbij. Overal in Nederland is de transitie zichtbaar en gaat de schop de grond in. Miljarden worden gereserveerd en gespendeerd aan de grootste verbouwing die Nederland ooit gekend heeft. ‘We’ zijn inmiddels zelfs wereldkampioen geworden: we hebben de meeste zonnepanelen geplaatst per hoofd van de bevolking. De vraag is al lang niet meer of de klimaat- en energietransitie nodig is. De centrale kwestie is nu: hoe krijgen we het voor elkaar en kan iedereen meedoen?
Daarin staat Nederland niet alleen. In de Keuzewijzer Klimaat en Energie, opgesteld ten behoeve van de formatie van een nieuw kabinet, wijst voorzitter Van Hulst terecht op het internationale krachtenveld waar Nederland mee te maken heeft. Het klimaatbeleid van de Europese Unie stelt verplichtingen én schept diverse kansen waar alle lidstaten mee aan de slag kunnen. Klimaat is in rap tempo ‘economie’ geworden: de groene omslag is in de mondiale concurrentiestrijd tastbaar en ook Nederland wordt uitgedaagd om zich in deze strijd om duurzaamheid te laten zien. Dit is de tijd waarin de mondiale kaarten opnieuw worden geschud. Grote besluiten zijn aan de orde over duurzame private investeringen. Landen positioneren zich in de groene waarde-ketens en industrieën van de 21ste eeuw.
Dit alles doet een groot beroep op ‘Den Haag’ om Nederland met vaste hand door de transitie te leiden. In de komende jaren heeft Nederland daarom behoefte aan een moedig kabinet. Aan de formatietafel zullen afspraken moeten worden gemaakt, niet alleen om het wettelijke klimaatdoel voor 2030 veilig te stellen, maar ook om de bestaanszekerheid van burgers en ondernemers te ondersteunen. Die rekenen op continuïteit van beleid en hebben hun investeringen in huis, bedrijf of mobiliteit daarop ingericht. De Keuzewijzer laat scherp zien dat in diverse sectoren politieke en bestuurlijke moed gewenst is om door te pakken.
Het belang van tijdig perspectief
Uitstel of vertraging helpen niet. Dat klemt met het nakomen van Europese afspraken. Het creëert bovenal onzekerheid en bezorgt bedrijven hoofdbrekens die nu aan het omschakelen zijn naar de economie zonder uitstoot. Het belang van tijdig perspectief wordt ook onderstreept in het advies ‘Met iedereen de transities in: Richtinggevende keuze voor een klimaatneutraal en klimaatbestendig Nederland (download PDF) van de Wetenschappelijke Klimaatraad. Ook onderzoek onder burgers laat dit keer op keer zien: burgers verwachten van de overheid perspectief, duidelijkheid en voorspelbaarheid.
Omdat de transitie nu praktijk is geworden in het leven van alle dag, is de rol van het Rijk (en medeoverheden) nog indringender geworden. Naast het vaststellen van goed en helder klimaatbeleid, is het nodig om – bij wijze van spreken welhaast dagelijks - concreet perspectief te bieden aan burgers en ondernemers, die onvermijdelijk tegen hindernissen aanlopen. Dat is geen vanzelfsprekende opgave voor het openbaar bestuur.
Het slechten van barrières van alle dag vraagt naast politieke moed een hoog tempo en een hoog niveau van consistentie in beleid en uitvoering.
Het nieuwe kabinet heeft hier een hoofdtaak, zeker waar het de grote systemische keuzes betreft, die zich nu onvermijdelijk aandienen, bijvoorbeeld op het terrein van mobiliteit en voedsel en landbouw.
Schaarstes zijn verdelingsvraagstukken
Daarbij komt dat de klimaat- en energietransitie gerealiseerd moet worden in een tijdperk van schaarstes: tekort aan (gekwalificeerde) arbeidskrachten, schaarste van fysieke ruimte, beperkte beschikbaarheid van publieke infrastructuur (bijvoorbeeld congestie op het elektriciteitsnet) en schaarste aan stikstof vergunningsruimte ten behoeve van energietransitieprojecten. Ook hier zijn tijdige en consistente politieke keuzes ten gunste van de klimaat- en energietransitie relevant. De praktijk laat nu al zien dat regelmatig vertraging aan de orde is vanwege onduidelijke prioriteiten.
Hier is de waarde van rechtvaardigheid aan de orde: schaarstes zijn verdelingsvraagstukken. Waar expliciete politieke keuzes uitblijven, domineert snel het recht van de sterkste, de beste lobby of de grootste portemonnee. Dit helpt niet bij het realiseren van een eerlijke transitie. En dit is een cruciale waarde voor veel burgers, zo blijkt keer op keer uit onderzoek.
Burgers willen meedoen, op voorwaarde van een rechtvaardige verdeling van lusten en lasten.
Dat is destijds bij de totstandkoming van het klimaatakkoord (2019) onvoldoende gelukt. Toen woog het streven naar de effectiviteit van het overheidsbeleid (‘tonnen jagen tegen de laagst mogelijke kosten’) zwaarder dan het streven naar rechtvaardigheid en solidariteit. Daarbij is in de uitvoering de afgelopen jaren vaak een beroep gedaan op de eigen verantwoordelijkheid van burgers en bedrijven, waarbij gewenst gedrag met subsidies profijtelijk is gemaakt. Met onder meer als gevolg dat de meeste klimaatsubsidies ten goede komen aan grotere bedrijven en aan hogere inkomensgroepen. Zij beschikken over voldoende middelen om te investeren in verduurzaming en kunnen de terugverdientijd daarvan met subsidies verkorten.
Klimaatbeleid en ongelijkheid
Op zichzelf is het niet ongebruikelijk dat een relatief bemiddelde groep bedrijven en burgers ‘de start’ maakt met een transitie die uiteindelijk een veel bredere groep raakt. Het wordt wel een probleem als klimaatbeleid ongelijkheid binnen de samenleving versterkt. Daarbij gaat het onder meer om het verschil in de toegang tot en hoogte van klimaatsubsidies tussen grootbedrijf en mkb, tussen huiseigenaren en huurders en tussen hogere inkomens enerzijds en minimuminkomens anderzijds. De verdeling van de – schaarse - middelen wordt door veel burgers niet als eerlijk ervaren.
De schaarste-vraagstukken die zich nu opdringen vragen tenslotte een politiek antwoord op de vraag in welke richting de economie van Nederland zich zou moeten ontwikkelen, zoals ook verwoord is in het rapport van de Staatscommissie Demografie. Ook hier is politieke richting nodig om schaarstes te verlichten, onzekerheid te reduceren en zo een rechtvaardig perspectief te creëren. Daarin hoort ook de vraag beantwoord te worden, wat niet of niet meer tot het economisch project van Nederland behoort. Binnen het energiedomein is afbouw van fossiele bedrijvigheid tot dusver een ondergeschoven thema. Dat geldt ook het energie-intensieve industrie-landschap, vooral product van een tijdperk van goedkoop gas.
Moedig kabinet
Nu de transitie zich steeds meer in het leven van burgers en ondernemers aandient, heeft Nederland een moedig kabinet met een consistente transitieagenda nodig. Onderzoeken wijzen keer op keer uit, dat een meerderheid van Nederlandse burgers voorstander is van stevig klimaatbeleid, mits dit rechtvaardig is. Burgers en bedrijven zijn bereid om ook zelf in actie te komen, maar lopen onvermijdelijk tegen hindernissen aan. Zij vragen ondersteuning van de overheid en hebben behoefte aan een concreet perspectief. Het is aan de politiek om die vraag te beantwoorden.
Overzicht belangrijkste activiteiten NKP november 2022 – december 2023
• Inspiratiesessie Boeren met toekomst (20 februari)
• Rapportage Richting, Ruimte, Rechtvaardigheid (28 maart)
• Werkbijeenkomst Versnelling Verduurzaming Amateursport (31 mei)
• Bedrijvensessie tijdens de Dag van de Doendenkers, MVO Nederland (9 juni)
• Signalenrapport Daadkracht en draagvlak (15 juni)
• Twee expertsessies over Nationaal Plan Energiesystemen. Met vijftien
deskundigen verdieping en feedback geleverd op conceptplan NPE.
• Oproep met brede maatschappelijke alliantie aan Tweede Kamer (9 juli en 25
augustus)
• Plan van aanpak Versnellingsakkoord verduurzaming amateursport (7
september)
• Signalenrapport Basis in balans (22 november)
• Handreiking aan formerende partijen: Laat iedereen meedoen (6 december)
• Top van Onderop (6 december): Landelijk event met ruim 900 bezoekers die
konden meedoen aan een van de dertig subsessies. Veel media spin-off o.a.
tv-programma bij KRO/ NCRV dat bijna 400.000 kijkers trok.
• Opdrachten voor dialoogbijeenkomsten aan Stichting Klimaatgesprekken,
Alliantie Inclusieve Energietransitie, Stichting Sterk uit Armoede
• Onderzoeksopdracht Motivaction: Kansen en knelpunten in de klimaattransitie
• Onderzoek met Waag Futurelab naar verstevigen positie maatschappelijk
initiatief en verkenning nieuwe publiek/civiele samenwerking.
• 16 werkbezoeken, onder meer Tennet/Wijk aan Zee, Nystar/Budel,
Moerwijk/Den Haag, Bioketels/Amersfoort, Chemelot/Geleen en duurzame
boerenbedrijven in Noord-Holland
• 6 webinars. Thema’s: Lancering NKP, klimaatrechtvaardigheid, lokale
energiesystemen, perspectief voor landbouw met CO2-reductie, fossiele
subsidies, klimaatbeleid bij de verkiezingen. Elke webinar tussen de 600 en
700 deelnemers plus terugkijkers.
• Ca. 60 gevraagde lezingen en 16 interviews
• 3 podcasts, onder meer op initiatief van Alliander