Fossiele subsidies moeten stoppen. Dat staat nauwelijks nog ter discussie. De discussie over hoe en hoe snel dat einde er moet komen is daarentegen nog lang niet beslecht. Econoom Arnoud Boot: ‘Wanneer de subsidies te langzaam worden afgebouwd, stagneert de innovatie.’

De kijkers bij het webinar Een eind aan fossiele subsidies van het Nationaal Klimaat Platform waren behoorlijk eensgezind. Op de meerkeuzevraag bij het begin van het webinar over het tempo van het afbouwen van fossiele subsidies antwoordt een flinke meerderheid ‘snel afbouwen’. De steun voor ‘meteen stoppen’ is klein. ‘Rustig de tijd nemen’ wordt door bijna niemand gekozen.

Arnoud Boot, hoogleraar aan de Universiteit Amsterdam, deelt de mening van de meerderheid. Boot was één van de economen die onlangs een zeer uitgesproken artikel hierover publiceerde in het ESB. ‘De neiging is om bij verduurzamingsmaatregelen de tijd te nemen. Dan stagneert echter de innovatie. Het is bovendien een uitnodiging voor lobby’s om besluiten uit te stellen en het verkeerde gedrag aan te blijven moedigen.’

Weerbarstige praktijk

Voor Boot is snel afbouwen van fossiele subsidies een kwestie van duidelijkheid geven. ‘Daarmee laat je zien dat je het bedrijfsleven niet wil pesten maar juist serieus neemt. Langzaam afbouwen leidt tot onzekerheid, geeft de verkeerde prikkels bij het bestrijden van de klimaatcrisis en kost uiteindelijk meer geld.’

Volgens Naomi Hanemaaijer, onderzoeker bij Kalavasta, is de praktijk weerbarstig. Zij onderzocht wat stoppen met fossiele subsidies betekent voor basisindustrieën zoals raffinaderijen, kunstmestsector en staalindustrie. Conclusie: als de fossiele brandstof normaal belast is, dan is die in sommige gevallen voor de betreffende bedrijven niet te betalen. ‘De belasting is een veelvoud van de winst van deze bedrijven. En niet-fossiele alternatieven zoals groene waterstof zijn op korte termijn niet of onvoldoende beschikbaar.’

Hanemaaijer stelt dat wanneer je in zo'n geval besluit fossiele subsidies toch stop te zetten, dat de bedrijven dan moeten stoppen met produceren, of stoppen met produceren in Nederland. ‘Ik onderzocht een bedrijf met meerdere vestigingen in de EU. Als Nederland stopt met fossiele subsidies, dan stopt het bedrijf hier en gaan andere vestigingen in de EU meer produceren. Dat levert geen klimaatwinst op.’

Hanemaaijer pleit ervoor om eerst de alternatieven te ontwikkelen. ‘Zoals het opbouwen van capaciteit voor groene waterstof. Of door een heel forse versnelling van de import van plastic afval mogelijk te maken om dat afval is in te zetten voor nieuwe plasticproductie. Daar zijn juist subsidies voor nodig.’

Boot vindt juist dat je de impact niet moet onderschatten die je als land hebt. ‘Wees ambitieus. Tata Steel gaat echt niet naar Frankrijk omdat het weet dat ook Frankrijk binnen afzienbare tijd stopt met de fossiele subsidies.’

Is het klimaat er mee geholpen?

Voor Gerben Hieminga, energiespecialist bij het economisch bureau van ING, staat bij iedere aanpassing van de fossiele subsidies voorop dat het klimaat ermee geholpen moet zijn. Volgens hem is een apart traject om belastingvoordelen af te schaffen overbodig. ‘We hebben in de EU het ETS, een goed werkend emissiehandelsysteem. De rechten om CO2 uit te stoten gaan in de hele EU snel omlaag. Sinds de Green Deal zelfs met 4,4 procent per jaar. Dit systeem is zo succesvol dat het wordt uitgebreid naar transport en gebouwen. Grote uitstoters moeten al in 2040 terug naar nul uitstoot. Als de uitstoot afneemt, dan nemen ook de belastingvoordelen af.’

De jaarlijkse 3,5 miljard aan gratis ETS-rechten afschaffen heeft volgens Heiminga ook weinig zin. ‘Die zijn niet bepalend voor de prikkel om de CO2-uitstoot te verminderen. Bovendien is al besloten die rechten in 2035 te beëindigen.’

Beweging in Europese fossiele subsidies

Voor een belangrijk deel van de fossiele subsidies geldt dat individuele landen ze niet zomaar kunnen beëindigen. Dat is binnen de EU afgesproken, stelt Maarten de Vries van CE Delft. ‘Dat geldt voor de genoemde gratis ETS-rechten. En ook voor de zogeheten ETD.’ (European Taks Directive)

Bij elkaar gaat het om 22 miljard euro per jaar. ETD bestaat sinds 2003. Kern daarvan is dat accijns op kerosine en scheepsbrandstof niet zijn toegestaan. Volgens de Vries heeft de Europese Commissie een voorstel op tafel gelegd waarbij het juist verplicht wordt een heffing in te voeren in iedere lidstaat. ‘Voor het zo ver is zijn we enkele jaren verder. Al is het maar omdat bij besluiten over aanpassing van de ETD EU-unanimiteit nodig is. De discussie is hevig, met sterke voor- en tegenstanders. Lidstaten bewaken daarbij ook de eigen industrieën. Een nationale vliegtaks hoeft overigens niet te wachten op die eensgezindheid.’

Fossiele subsidies strijdig met de vervuiler betaalt

De discussie over fossiele subsidies is een logisch vervolg op het adagium van Europese regeringen dat de vervuiler moet betalen. Dat heeft tot verschillende besluiten geleid. Zoals de introductie van het Europees emissierechtensysteem (ETS). Of, dichter bij huis, de introductie van de energiebelasting die burgers en ondernemers betalen voor gas en stroom. De vervuiler betaalt is bedoeld om vervuiling terug te dringen en de innovatie aan te moedigen. Het is ook een hoeksteen van het klimaatbeleid.

Fossiele subsidies zijn het omgekeerde van de vervuiler betaalt. En daarom onwenselijk. Het gaat dan in de meeste gevallen niet om subsidies, maar om vrijstelling van belastingen en kortingen op de prijs van fossiele brandstoffen. Illustratief voor de actualiteit van de discussie over fossiele subsidies is dat er dit jaar een speciale bijlage is gemaakt bij de miljoenennota over dit onderwerp. Daarin worden de verschillende ‘subsidies’ voor onder meer staalbedrijven, glastuinbouw en olieraffinaderijen op een rij gezet, in totaal goed voor een fossiele subsidie van minimaal 39,7 en maximaal 46,4 miljard.